viernes, febrero 21, 2020

Chin Toj Miman Kin

Chin Toj Mimam K'in

Hayoq anima yin xtxolilal yet xin apni b'ay ayok son yuj sk'inalil konob'.
Hay mi ha seyo mamin-xhi naq taynem k'in ayin, lokan jun te' yin snan, ib'il k'apax ok jun ahon ok echelej yul sq'ab'.

-k'am to'-Kin chi b'ay naq . -xhin sayon ek' hin tumin yul jun icham xim pa' ib'il ok wuj. B'ay mi  xkan k'otnaj ch'en wuj yet xi winhon ajteq jun wan yul  hin pa'.

Xin tit xuyoyok' yul miman b'e, yamita oq tol ilchaj ch'en wuj waloni,palta k'amaq.  Kusil hin meltzoj b'ay hin na' junelxa...Yet lanan wek'aj sjolom witz, chi to wab' stenlay te' son...mundo xa xwatx'ilal stenlay te' - k'in chi yet lanan hin meltzoj b'ay watut...

Ijan xin q'oq xa kanhel jun icham pa' ib'il oq wuj tu...xin ok tukan yin junelxa...teqan chi to wal uj stz'ilay jab'oq xa-kin chi- Mayal kan kan konob' najat, k'am xa te son chi wab'e.  Mayal hin ek'ay spak'an witz. K'ujan k'ulal wek'ay b'ay jun mich' b'e. xiwil tz'otz'ew yul, wal stx'akanil xaq te' ayay yul b'e. 

joqoqi yay asun...ta k'am chin k'ol wip hin b'eyi oq wiq jab'q nab'.  Jinini hin toji axka yet chon yuqten junoq no tx'i. Maj oq hin sat yin sq'ab t'e q'atan hay snan b'e, xin mahoq waqan yin, tal najat xin hay jab'najhoq. Ta k'am jun hin pa' ib'ilhokoq wal mi xi yun yel nichnaj sat hin qab'. Aman k'uan xin aj wan ka xin toj xuyoyoq junelxa, palta nani aman k'uan xin k'ump'i.

Chi ay tz'eynaj hin b'eyi, wal syeloq jun yiximal waqan. Xin sayeq jun sqab' te' ka xin k'anon woqochal. Maj techaj wuj ka xi wihonhel hin xanaq'. Wal xi yun smalaj jun yiximal waqan...yamita yib'an junoq' ch'en xin maq'ayoq yet xin telq'oji. xjoylab'i k'u, ha nani oq tit wal jun miman yax nab'. - Kin chi.

chi wab' yay jichnaj nab' yib'an schumukal hin jolom. Xin b'ilaj yuj sik. kotz'lab'i hin b'ey xol nab'.
-Tom k'am junoq ha yal naylo hib'il ok Mamin- xhi jun chan Icham winaq tukan elteq yul swentenahil sna'. K'am mamin -kin chi. - Okan,  xhewan sti hin junoq b'eqanil, echwane yek'toq smay nab- Xhi cham ayin. 

X-ek'toq junoq miman b'eqanil ka xi oq wanaj nab'. -ha mi hin toj ti xin mamin yuj wal Tihox ayach-kin chi b'ay cham Winaq. -Xhin k'olon wip hin toj junelxa...lanan xa pax  yay k'u nani.

Chotan hay jun hin yal txi sti' syamaqil hin  na' yet xin apni. Koch wal tol lanan xa hin yechwen no'. Xi wihel hin lopil  Wal xi-yun Sch'akaytoq yuj nab'. Lanan hin  lokon aj hin pa' yet xi hay hin sat sat tx'otx'.  ehhhh kin chi...k'otan hab' hay hin tumin sti hin tx'at. Maj mi wahaytoq yul hin pa tu yin xwatx'ilal. Haman k'una mi xin ek'eltoq. Yixami kin chi k'al yul nab'al. Xi mitx'on teq jun ch'en ichan tenon son ka xi wab'on jun k'usil b'it. Tzet xam yuj,  ha wal k'usil b'it ti chi ahon tzaloj ko k'ul.  Chi soqlab'i wab'on b'it, yamita ha ch'en tenon son ti lanan xa yetoxtoq.  Tom a jun tu' chin na, xi wihon aj jab'xa yib' ka xin b'itni k'axoq.


Yuj Naq Xhulin Zack


...en redaccion ...falta agregar el audio...









martes, agosto 05, 2014

Chon Ul I'layhoq

Wal sikoq yina’, chi wab’ yok kaq’e yin hin mimanil, chi toj t’an naj hin sat sjolom wits, lana xa sk’ayaj k’u. k’am xa mak ch’ek’jab’ yul b’e, til xa no tx’i chi el yaw, yamita hay tzet chi yil no’.


Xi hay b’utnaj k’u k’al no tx’i xi hay numnjaj yel yaw no’. Tukan hin aj  sat kan, lanan hin b’ison waykan...jun waykan, kab’ waykan...oxlajun waykan kinchi yul hin nab’al. Til ch’an yin waxaq lujeneb’ xin apni hin b’isoni ka xin oktoq yul na’. Xin b’ut jun yal kantela tzeqan okoq ka xin toj wayoq.   K’am to chin mutz’ hin sat ka xi  wab’on  sjoylab’i yul te kan.
—  Tzet mi yetal, yamita hay junoq no mis lanan yuqten ek’ janoq tx’ow— kin chi.
X’wab’on sjoylab’i  junelxa, palta nani koch tol hay anima lanan yek’jab’ chi wab’e. —Teqan lanan xa yok hin wayich —kin chi k’al yul hin nab’al, ka xin maqchen hin sat k’al hin  txikin yetoq jun kaq tx’amb’alej.  


Ha xa x’wab’oni—Hayon xa ek’ ko masanil—Sxhi heb’.  X’el xa numnaj hin wayan. Teqan tol hay elq’on hayaj toq yul kan —kin chi,palta Koch til hin chi wab’ tzet chi’al-layi, hapax hin man, hin tx’utx k’al heb’ wuxhtaq k’am tzet chi yab’ heb’. Tzet xam yetal chi ek’toq yul kan, k’am chi elapnoq hin nab’al yin sq’anjej heb.


—K’am xa  chon ha’lay  b’inajoq -Xhi heb’—k’am xa chon nalayteq yuj  heb’ jinatil, mayalmi hon k’aytoq yuj heb’-Xhi heb’ axkati’.
—Yet tax payxa, chi wab’ xchajli heb’ wichman haxka ti—“Spixan Sat Kan, Spixan Sat Tx’otx, hex mamin, hex chichay, b’ab’el mamej, b’ab’el tx’utx’ej, hex taynem mundo…” **


—Teq’an tol Yib’an Q’inal jan lanan sq’ajamb’ ti,’—Kin chi—.Ta tol yel, t’anan mi hayteq sat heb jib’an nani, hay mi tzet ch’yoche’ heb’ chi yal hayon, ech mi yet aq’b’alil chi yoche chi q’ajam jetoq, yet saq k’inal maqan ko txikin b’ay heb.


—Hex mamin, hex chicay, tzet che yoche ch’yal hayon?—Kin chi,  ha waloni, hoq yab’ heb tzet x’wala’. K’am mak x’ta’wi’  hayin. Hay mi tx’olilal tzet ch’yun ko q’ajam b’ay heb’. K’ujan k’ula xin ajwan, k’amxa hin xanab’ x’wahokoq,ka xin ajtoq tukan yul kan, palta k’an tzet x’wila’.  
—Tzet cha sayek’ cha’,  tom k’am ha wayan?—Sq’alnen yab’  him mam ayin.
—Yamita miman kape x’wuk’aytoq yuj xan k’am ch’oq hin wayan.—Kin chi  


Yet sk’inib’ihajoq, chi to’  hin nateq tzet x’wab’ aq’ab’alil. —Yel ta mi,k’am xa chi wa b’inaj heb’ wichman. —Kin chi, ka xin toj b’ey sjolom witz. Tzaqlojoq jun yal baqtak tx’i wintaq.  
—Jil ko mam-Xhi jun cham icham winaq ayin.
—Jil ko mamin, tayne’ ha b’a —Kin chi b’ay cham. Hech ch’an cham xin cha’ yul b’e k’am xa maq x’wil yin. X’el’ len naj hin nab’al. Heb’ Yib’an Q’inal,  hay mi  k’al ek’ heb’ jetoq, ha mi heb’ chon taynen yet chi ajol k’u k’al yet chi k’ayaj k’u—kin chi.  


—Hex mamin tx’oxeq heb’a ayin—x’el waw slom witz.  Til te te’ chi wab’ sb’il xaqil, k’al no tzikin chi hek’ jupopoq sat kan, chi wab’ k’a pax yoq jan tx’i tal najat. Ha pax no wub’lew tok’al chotan hay no’.  Ta hay mak chon ha hon xiw xol te te’ ti, yamita ha no b’abel chi elajoq—Kin chi ka chin hok tukan yin no’.


—Hay mi junoq b’aq’in hoq wil he yin—kin chi xolaq  te’  slom witz— palta nani  tok’al che tx’ox heb’a yin tzet xe jatne’ kanoq’.  hoq xa jil ko b’a, junelxa ,  ha ko meltzoj ti—kin chi b’ay heb’.  
 


Nota:
**
1. Mundo = Q’inal.  Las 3 dimenciones Y’ib’an Q’inal; supra mundo, Q’inal; mundo y Yalan Q’inal; inframundo, use la palbra mundo en ves de Q’inal.


2. Frase tomado de un Poema de  Gaspar Gonzales, Cham Ajchum

  

jueves, febrero 20, 2014

Jab’eq Junoq Kusil Son

Teneq’ junoq kusil son, ka chon tz’aloji –Xhi jun cham icham winaq chotan hay yul jun miman xhila.  Ah yet x’yab’on heb’ naq  sonelwon,  sb’alon aj heb’  sq’ab’ skamixh, ka xsonelwi heb’. Axkawal tol tilxanej   xa jun kusil son  tu’ oq sten heb’.  
Xiwil xa mak ayek’oq: unin, ach’ej, q’opoj, icham, ixnam, hay xa k’ax jan man awteb’eloq ayek’oq. Ha pax hin xin tok’al chi ek’ hin sat.   Ah yet xi aj yich stenlay te’ son, koch masanil anima xi aj kanalwoq. Kusil stenlay te’, palta aton yochwen heb’ tu’.  
Hay jun ach’ej tokal chotanhayoq, koch tol hay jap’oq kusilal x’ap’nihok yin spixan. Xihel lemnaj kusk’uhalil  yin sat yet max toj t’an naj tal sat najat yin jun ix q’opoj chotan hay spak’il xtx’tux.  Maj sna naq kayeloq, ka xi toj  yihon elteqnaq  ix kanalwoq.

Miman k’ulal chicay, chi uj mi ch’an hin kawalwi yetoqu ix une’?-Xhi naq axka ti’. Koch wal tol pural xi ajol kab’ q’anjej tu yul snuq.  
Q’alne’ ab p’ay ix-Xhi xala tx’utx’ej.
Ja’ junoq’ kanal tx’o ma-ma-Malin?-Xhi naq axka ti’. Xi k’ab’k’axli naq yalon sp’i ix.     Maj ta’woq ix, tok’al xi oq tukan yin sat, ka xi eltoq ix kanalwoq yetoq.
Hek’antoq b’ay hin watx’-Xhi ix Malin.Yamita sb’ab’el to heb’ yilon sb’a, k’am wal miman q’anej xi yal heb.
Yowalil, tol hoq ko muqkan ko kusilal axka tu’, oq uj ko tz’unun tz’aloj k’ulalil yin ko pixan. – xhi cham ichan winaq xq’anon te’ kusil son…
Koch tol x’k’expoj  yul snuq te son, yet x’k’ajam cham icham winaq tu’ junelxa. Axka yet lanan x’k’expoj yul snuq te’, k’a pax  snab’al heb’ kanalwom  lanan xk’expoji.  Ta’ hay junoq  kusilal hayoq yin xpixan junoq heb’: max elkan hoq  yet xi ek’ hoyoyoq’ heb’ skanalwi.

Yuj Naq
Xhulin Zak Maltin

Un Son Melancolico.
Un Son Que alegra…

Toquen un Son que suene triste, para que nos alegre el alma-dijo un anciano que estaba sentado en un sillón. Los marimbista al escuchar, empezaron a tocar; como si esto fuera la última melodía que tocaban.

Entre los invitados habían niños,jóvenes, señoritas, personas mayores y entre otros. Yo, por el otro lado, solo andaba de observador. La mayoría se levantaron a bailar cuando los marimbistas empezaron a tocar. Tocaban tristemente, pero eso era el deseo de la gente.

En un rincón, estaba sentado un joven que reflejaba dolor en su rostro. Su parecer cambió al ver a una señorita sentado al lado de su mamá . No pensó dos veces en ir a sacarla a bailar.   

Perdon Señora! Podría bailar con su hija-dijo a la madre de la señorita con tanto esfuerzo.

Preguntele a ella-dijo la mama muy sonriente.

Ma-ma-ma-Maria, podemos bailar un son?-dijo tartamudeando. Su personalidad reflejaba cierto grado de timidez. Ella se levantó sin responderle directamente y empezaron a bailar.

En un baile tradicional y cultural, el hombre baile en lado derecho y la mujer en el izquierdo: asi lo hicieron. No intercambiaron muchas palabras,quizás era la primera vez que se encontraban.

Es necesario enterrar los que nos obstaculiza la felicidad y asi vivirla en su plenitud-dijo el anciano que solicitó la primera pieza musical.

Aquella música que empezó tristemente, estaba transformando la tristeza de algunos en algo diferente. Miraban su situación desde otro punto de vista; de una perspectiva positiva después de haber bailado en círculo.

Al terminar el son, busqué el anciano entre la gente, pero no lo encontre.  
¿Habrá sido  algún Mensajero o Enviado?-me decía en un dialogo interno. Después de un momento, escuché el canto de un gallo.

-Es verdad,  la vida es como un sueño!

Por Salvador Zacarias





lunes, agosto 05, 2013

Na'b'alej yetoq Ochewal

Na'b'alej yetoq Ochewal 

 Ay b'ay chi q'eqb'ihel konab'al yetoq kopixan yib'antoq tzet chi kona',
chi joche' k'al tzet yayji ok junoq tzet yetal. Yamita...
yamita wal xin... tol yel jun chi allay tu'... k'am wal b'ay chi slajinej el sb'ey na'b'alej yetoq ochewal... q'inalej... q'inalej... k'am b'aq'in wal hoq k'am snachaj el juj...

Por Sonia Raymundo Gonzalez

jueves, agosto 21, 2008

Amándote te encontré

Amándote te encontré

Amándote te encontré, encontrándote te ame
porque desde la cima de Wachuna
al contemplar tu belleza, tan pronto
mi corazón se entregó a ti.

La alegría de amarte y encontrarte
Me ha hecho vivir la tranquilidad
De la Rinconada, respiro tu dulce aroma
Y esto me hace inspirar poemas de amor.

En tu corazón encontré la esperanza de vivir,
pienso en ti, y veo nuestro futuro,
dejando huellas de amor,
porque nuestra vida es un arte y amar,
será lo más valioso que dejaremos
en el corazón de la humanidad

busco paz y me haces caer entre tus brazos,
para sentir la suavidad de las brisas
de tu catarata, gota de amor la eterna primavera
que se convierte en un paraíso cuando hay amor
para compartir, en todo momento.


Por Rigoberto Zacarias

viernes, abril 25, 2008

Una luz en el estranjero

Esta mañana, en tierras extranjeras,
al asomarme a la ventana, llegaron a mi mente
las montañas, los ríos y la catarata
De mi bello, VALLE DEL ENSUEÑO.

Solo en pensar, que estoy tan lejos de ti
mis ojos se consumen de lagrimas y tristeza,
pero mi corazón se alegra con cantos y
baila al compás de la marimba, al saber
que nuestro dulce encuentro, volverá a darnos vida,
Por que tu semilla, sigue creciendo y no deja de florecer.

HO VALLE DEL ENSUEÑO, en el universo
puedes ser tan pequeño, pero en tierras
extranjeras te admiran, porque cada ser
que ha nacido de ti, brilla como una luz
y su paz enaltece tu nombre,
como una rosa que embellece el jardín.

Pensando en ti, caí dormido, pero mi corazón
estaba despierto, oí la voz de un niño,
desde lo mas alto de Wachuna, que decía:
son tanto los pueblos, pero uno solo ha traído la luz
a Huehuetenango. Al despertar me encontraba entre
las flores más hermosas del VALLE DEL ENSUEÑO.


Autor: Rigoberto Zacarías M.

miércoles, noviembre 10, 2004

Paja LLora

Pajá Llora

Corres desde la rinconada
Diciendole adios Ixtenam
Te arrullas por Esquipulas
Y de caricias banas al Carmen

Corres serenamente hacia el campo
Y de repende tu metes un gol
Y las ondas que cogen las piedras
En el salitre cazais las palomas

A tu ruido dormidas las aves
Y los xehues deslizan sus alas
Por las Faldas del bello Paja´!

Por: Segundo Díaz