Chon Ul I'layhoq

Wal sikoq yina’, chi wab’ yok kaq’e yin hin mimanil, chi toj t’an naj hin sat sjolom wits, lana xa sk’ayaj k’u. k’am xa mak ch’ek’jab’ yul b’e, til xa no tx’i chi el yaw, yamita hay tzet chi yil no’.

Xi hay b’utnaj k’u k’al no tx’i xi hay numnjaj yel yaw no’. Tukan hin aj  sat kan, lanan hin b’ison waykan...jun waykan, kab’ waykan...oxlajun waykan kinchi yul hin nab’al. Til ch’an yin waxaq lujeneb’ xin apni hin b’isoni ka xin oktoq yul na’. Xin b’ut jun yal kantela tzeqan okoq ka xin toj wayoq.   K’am to chin mutz’ hin sat ka xi  wab’on  sjoylab’i yul te kan.

—  Tzet mi yetal, yamita hay junoq no mis lanan yuqten ek’ janoq tx’ow— kin chi.

X’wab’on sjoylab’i  junelxa, palta nani koch tol hay anima lanan yek’jab’ chi wab’e. —Teqan lanan xa yok hin wayich —kin chi k’al yul hin nab’al, ka xin maqchen hin sat k’al hin  txikin yetoq jun kaq tx’amb’alej.  

Ha xa x’wab’oni—Hayon xa ek’ ko masanil—Sxhi heb’.  X’el xa numnaj hin wayan. Teqan tol hay elq’on hayaj toq yul kan —kin chi,palta Koch til hin chi wab’ tzet chi’al-layi, hapax hin man, hin tx’utx k’al heb’ wuxhtaq k’am tzet chi yab’ heb’. Tzet xam yetal chi ek’toq yul kan, k’am chi elapnoq hin nab’al yin sq’anjej heb.

—K’am xa  chon ha’lay  b’inajoq -Xhi heb’—k’am xa chon nalayteq yuj  heb’ jinatil, mayalmi hon k’aytoq yuj heb’-Xhi heb’ axkati’.

—Yet tax payxa, chi wab’ xchajli heb’ wichman haxka ti—“Spixan Sat Kan, Spixan Sat Tx’otx, hex mamin, hex chichay, b’ab’el mamej, b’ab’el tx’utx’ej, hex taynem mundo…” **

—Teq’an tol Yib’an Q’inal jan lanan sq’ajamb’ ti,’—Kin chi—.Ta tol yel, t’anan mi hayteq sat heb jib’an nani, hay mi tzet ch’yoche’ heb’ chi yal hayon, ech mi yet aq’b’alil chi yoche chi q’ajam jetoq, yet saq k’inal maqan ko txikin b’ay heb.

—Hex mamin, hex chicay, tzet che yoche ch’yal hayon?—Kin chi,  ha waloni, hoq yab’ heb tzet x’wala’. K’am mak x’ta’wi’  hayin. Hay mi tx’olilal tzet ch’yun ko q’ajam b’ay heb’. K’ujan k’ula xin ajwan, k’amxa hin xanab’ x’wahokoq,ka xin ajtoq tukan yul kan, palta k’an tzet x’wila’.  

—Tzet cha sayek’ cha’,  tom k’am ha wayan?—Sq’alnen yab’  him mam ayin.

—Yamita miman kape x’wuk’aytoq yuj xan k’am ch’oq hin wayan.—Kin chi  

Yet sk’inib’ihajoq, chi to’  hin nateq tzet x’wab’ aq’ab’alil. —Yel ta mi,k’am xa chi wa b’inaj heb’ wichman. —Kin chi, ka xin toj b’ey sjolom witz. Tzaqlojoq jun yal baqtak tx’i wintaq.  

—Jil ko mam-Xhi jun cham icham winaq ayin.

—Jil ko mamin, tayne’ ha b’a —Kin chi b’ay cham. Hech ch’an cham xin cha’ yul b’e k’am xa maq x’wil yin. X’el’ len naj hin nab’al. Heb’ Yib’an Q’inal,  hay mi  k’al ek’ heb’ jetoq, ha mi heb’ chon taynen yet chi ajol k’u k’al yet chi k’ayaj k’u—kin chi.  

—Hex mamin tx’oxeq heb’a ayin—x’el waw slom witz.  Til te te’ chi wab’ sb’il xaqil, k’al no tzikin chi hek’ jupopoq sat kan, chi wab’ k’a pax yoq jan tx’i tal najat. Ha pax no wub’lew tok’al chotan hay no’.  Ta hay mak chon ha hon xiw xol te te’ ti, yamita ha no b’abel chi elajoq—Kin chi ka chin hok tukan yin no’.

—Hay mi junoq b’aq’in hoq wil he yin—kin chi xolaq  te’  slom witz— palta nani  tok’al che tx’ox heb’a yin tzet xe jatne’ kanoq’.  hoq xa jil ko b’a, junelxa ,  ha ko meltzoj ti—kin chi b’ay heb’.  

 

Nota:

**

1. Mundo = Q’inal.  Las 3 dimenciones Y’ib’an Q’inal; supra mundo, Q’inal; mundo y Yalan Q’inal; inframundo, use la palbra mundo en ves de Q’inal.

2. Frase tomado de un Poema de  Gaspar Gonzales, Cham Ajchum